Акын А.Байтурсынов

Ахмет Байтұрсынов
Ақын, әдебиет зерттеуші ғалым, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері Туған жері - бұрынғы Торғай уезінің Тосын болысы (қазіргі Қостанай облысының Жангелдин ауданындағы Ақкөл ауылы). 1882-84 жж. ауыл мектебінде оқыды. 1890 ж. Торғайдағы екі кластық, орыс-қазақ училищесін, 1895 ж. Орынбордағы мұғалімдер мектебін бітірген. 1895-1909 ж. Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі мектептер мен орыс-қазақ училищелерінде мұғалімдік қызмет атқарады. 1909 ж. патша үкіметінің саясатына наразылық білдіргені үшін Семей түрмесіне жабылып, 1910 ж. жер аударылды. 1913 ж. Орынборда «Қазақ» газетін ұйымдастырып, 1917 жылдың аяғына дейін оның редакторы болды. Патша үкіметі құлатылғаннан кейін ұлт-азаттық қозғалыс күшейеді. 1918-19 жж. Алашорда қатарында болады. 1919 ж. маусымның 24 Қазақ өлкесін басқаратын Әскери-революциялық комитеттің мүшелігіне тағайындалады. 1922-25 жж. Қазақстан Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми-әдеби комиссияның төрағасы, Халық ағарту комиссары, Бүкілресейлік ОАК-ның, ҚР ОАК-нің мүшесі, Түркістан Компартиясы ОК-нің органы «Ақ жол» газетінде қызметкер. 1925-29 ж. Қазақ халық ағарту институтында (Ташкент) және ҚазПИ-де оқытушы болды. 1929 ж. маусымында қамауға алынып өзі Архангельск облысына жер аударылған, ал жұбайы мен қызы Томскіге жіберілген. 1934 ж. Қызыл Крест комиссиясында қызмет еткен Е. Пешкованың (Максим Горькийдің зайыбы) қолдаухатымен Ахмет Байтұрсынұлы босатылған. Сол кезде ол жанұясымен бірге Алматыға қайта оралған. 1937 ж. қазан айында Ахмет Байтұрсынұлы тағы да қамауға алынған, екі айдан соң, желтоқсанның 8 «халық жауы» есебінде атылған. Сәкен Сейфуллин баға беріп, Ахмет Байтұрсынұлы туралы былай депті: ...Өзге оқыған мырзалар шен іздеп жүргенде, қорлыққа шыдап, құлдыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын жыртып, ұлттық арын жоқтаған патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. Қазақтың ол уақыттағы кейбір оқығандары уез, губерния соттарына күш салып, тілмәш болып, кейбірі арын сатып ұлықтық іздеп жүргенде, Ахмет қазақ ұлтына жанын аямай қызмет қылды... халықтың арын іздеп, өзінің ойға алған ісі үшін бір басын бәйгеге тікті. Мұхтар Әуезов депті: Ахаң ашқан қазақ мектебі, Ахаң түрлеген ана тілі, Ахаң салған әдебиеттегі елшілдік ұраны - «Қырық мысал», «Маса» ; «Қазақ» газетінің қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қажымаған қайраты, біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын. Бірақ зорлықпен, күшпен дегенін болдырып үйренген большевиктер бұл ақиқатты теріске шығарып, оның есімін де, еңбегін де тарихтан өшіруге тырысып бақты. Оны бар ғұмырын адал қызмет етуге арнаған туған халқына жау етіп көрсетіп, «халық жауы» деген жалалы жамылғыны жауып, атқызды, атын атағандарды қуғынға салды. Бәрібір олар мақсатына жете алмады. Патшалық Ресейдің қанаушылық-отаршылдық саясатын, шенді-шекпендінің алдында құлдық ұрған шенеуніктердің опасыздығын сынады. Ақынның алғашқы өлеңдері «Қырық мысал» атты аударма жинағында 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық көрді. Бұл кітабы арқылы қалың ұйқыда жатқан қараңғы елге жар салып, олардың ой-санасын оятуға бар жігер-қайратын, білімін жұмсайды. Ақын әрбір аудармасының соңына өзінің негізгі ойын, айтайын деген түйінді мәселесін халқымыздың сол кездегі тұрмыс-тіршілігіне, мінезіне, психологиясына сәйкес қосып отырған. Байтұрсынұлының екінші кітабы - «Маса» (1911). Бұл кітапқа енген өлеңдерінде ақын қараңғылық, надандық, шаруаға енжарлық, кәсіпке марғаулық сияқты кемшіліктерді сынады. Көптеген өлеңдері сол кездегі ағартушылық бағытпен үндес болды. Ол Шоқан, Абай, Ыбырай қалыптастырған дәстүрлерді, гуманистік, демократиялық бағыттағы өрісті ойларды өзінше жалғастырушы ретінде көрінді. Қоршаған ортаға ойлана, сын көзімен қарайды, қоғам қалпына көңілі толмайды. «Қазақ салты», «Қазақ, қалпы», «Досыма хат», «Жиған-терген», «Тілек батам», «Жауға түскен жан сөзі», «Бақ» т.б. өлеңдерінің мазмұны осыны танытады. Кітаптың ішкі сазы мен ой өрнек, сөз орамы қазақ поэзиясына тән өзіндік жаңалық, ерекше өзгеріс әкелді. Ahmet Baytұrsynov
Akyn, әdebiet zertteushі ғalym, tүrkіtanushy, writer, teacher, audarmashy, қoғam kairatkeri Tugan zherі - bұrynғy Torғay uezіnің Tosyn bolysy (Modern Pentathlon Kostanay oblysynyң Zhangeldin audanyndaғy Aқkөl auli). LJ 1882-84. Aul mektebіnde oқydy. 1890 w. Torғaydaғy ekі klastyқ, orys-Kazakh uchilischesіn 1895 w. Orynbordaғy mұғalіmder mektebіn bіtіrgen. 1895-1909 g. Aқtөbe, Kostanay, Қarқaraly uezderіndegі mektepter orys Myung-Kazakh uchilischelerіnde mұғalіmdіk қyzmet atқarady. 1909 w. Patsch үkіmetіnің sayasatyna narazylyқ bіldіrgenі ushin Families tүrmesіne zhabylyp 1910 w. Jer audaryldy. 1913 w. Orynborda "Kazakh" gazetіn ұyymdastyryp 1917 zhyldyң ayaғyna deyіn onyң editors Bolden. Patsch үkіmetі құlatylғannan keyіn ұlt-azattyқ қozғalys kүsheyedі. LJ 1918-19. Alashorda қatarynda Bolado. 1919 w. mausymnyң 24 Kazakh өlkesіn basқaratyn Әskeri-revolyutsiyalyқ komitettің mүshelіgіne taғayyndalady. LJ 1922-25. Kazakhstan Halyk aғartu commissariats zhanyndaғy ғylymi-әdebi komissiyanyң tөraғasy, Halyk aғartu commissioners Bүkіlreseylіk KLA-nyң, ҚR KLA-nің mүshesі, Turkistan Kompartiyasy OK-nің authorities "Ak Zhol" gazetіnde қyzmetker. 1925-29 w. Kazakh Halyk aғartu institutynda (Tashkent) zhane ҚazPI de oқytushy Bolden. 1929 w. mausymynda қamauғa alynyp өzі Arkhangelsk oblysyna Jer audarylғan, al zhұbayy changed қyzy Tomskіge zhіberіlgen. 1934 w. Kyzyl Cross komissiyasynda қyzmet etken E. Peshkovanyң (Maxim Gorkiydің zayyby) қoldauhatymen Ahmet Baytұrsynұly bosatylғan. Sol kezde ol zhanұyasymen bіrge Almatyғa қayta oralғan. 1937 w. october ayynda Ahmet Baytұrsynұly taғy yes қamauғa alynғan, ekі Aidan soң, zheltoқsannyң 8 "Halyk zhauy" esebіnde atylғan. Sәken Seyfullin baғa berіp, Ahmet Baytұrsynұly turaly was deptі ... Өzge oқyғan myrzalar shen іzdep zhүrgende, қorlyққa shydap, құldyққa kөnіp, ұyқy basқan қalyң қazaқtyң ұlt namysyn zhyrtyp, Ulttyk Aryn zhoқtaғan Patsch zamanynda zhalғyz-ak Ahmet edі. Қazaқtyң ol uaқyttaғy keybіr oқyғandary uez, Province sottaryna kүsh salyp, tіlmәsh bolyp, keybіrі Aryn satyp ұlyқtyқ іzdep zhүrgende, Ahmet Kazak ұltyna zhanyn Ayama қyzmet қyldy ... halyқtyң Aryn іzdep, өzіnің oyғa alғan іsі ushin bir basyn bәygege tіktі. Mұhtar Әuezov deptі: Ahaң ashқan Kazakh mektebі, Ahaң tүrlegen ana tili, Ahaң salғan әdebiettegі elshіldіk ұrany - "kyryk Cape", "Masa"; "Kazak" gazetіnің қan zhylaғan Kazakh balasyna іstegen enbegi, oner-Bilim, Sayasat zholyndaғy қazhymaғan қayraty, bіz ұmytsaқ one Tarikh ұmytpaytyn іster bolatyn. Bіraқ zorlyқpen, kүshpen degenіn boldyryp үyrengen bolshevikter bұl aқiқatty terіske shyғaryp, onyң esіmіn de, de eңbegіn tarihtan өshіruge tyrysyp baқty. Ona bar ғұmyryn Adal қyzmet etuge arnaғan Tugan halқyna Jau etіp kөrsetіp, "Halyk zhauy" Degen Jalalov zhamylғyny zhauyp, atқyzdy, atyn ataғandardy қuғynғa Salda. Bәrіbіr Olar maқsatyna zhete Almada. Patshalyқ Reseydің қanaushylyқ-otarshyldyқ sayasatyn, shendі-shekpendіnің aldynda құldyқ ұrғan sheneunіkterdің opasyzdyғyn synady. Aқynnyң alғashқy өleңderі "kyryk Cape" Atta audarma zhinaғynda 1909 w. St. Peterburgte zharyқ kөrdі. Bұl kіtaby arқyly қalyң ұyқyda zhatқan қaraңғy elge heat salyp, olardyң oh-sanasyn oyatuғa bar Zhiger-қayratyn, bіlіmіn zhұmsaydy. Akyn әrbіr audarmasynyң soңyna өzіnің negіzgі Oiyn, aytayyn Degen tүyіndі mәselesіn halқymyzdyң hydrochloric kezdegі tұrmys-tіrshіlіgіne, mіnezіne, psihologiyasyna sәykes қosyp otyrғan. Baytұrsynұlynyң ekіnshі kіtaby - "Masa" (1911). Bұl kіtapқa engen өleңderіnde akyn қaraңғylyқ, nadandyқ, sharuaғa enzharlyқ, kәsіpke marғaulyқ siyaқty kemshіlіkterdі synady. Kөptegen өleңderі hydrochloric kezdegі aғartushylyқ baғytpen үndes Bolden. Ol Shoқan, Abay, Ybyray қalyptastyrғan dәstүrlerdі, gumanistіk, demokratiyalyқ baғyttaғy өrіstі oylardy өzіnshe zhalғastyrushy retіnde kөrіndі. Қorshaғan ortaғa Oila son kөzіmen қaraydy, қoғam қalpyna kөңіlі tolmaydy. "Kazak of Salt", "Kazakh, қalpy", "Dosym huts", "Zhiғan-tergite", "Tіlek baht", "Zhauғa tүsken sozi Jean", "Baқ" TB өleңderіnің mazmұny osyny tanytady. Kіtaptyң іshkі Sazy changed th өrnek, soz Oram Kazakh poeziyasyna tәn өzіndіk zhaңalyқ, erekshe өzgerіs әkeldі.